کامبیز توکلی؛ پرویز کرمی؛ حامد جنیدی جعفری؛ بهرام قلی نژاد بداغ
دوره 31، شماره 2 ، مرداد 1403، ، صفحه 186-203
چکیده
سابقه و هدفآتش‌سوزی یکی از عوامل بوم‌شناختی مهم و مؤثر بر اکوسیستم‌های مرتعی به‌ویژه در مناطق خشک و نیمه‌خشک می‌باشد و نقش بسزایی در رشد، توسعه و تکامل گیاهان دارد. از گذشته‌های دور، آتش‌زدن کنترل شده پوشش گیاهی در اکوسیستم‌های طبیعی یکی از ساده‌ترین روش‌های تغییر و اصلاح رویشگاه بوده است، همچنین برای از بین بردن آفات، بیماری‌ها ...
بیشتر
سابقه و هدفآتش‌سوزی یکی از عوامل بوم‌شناختی مهم و مؤثر بر اکوسیستم‌های مرتعی به‌ویژه در مناطق خشک و نیمه‌خشک می‌باشد و نقش بسزایی در رشد، توسعه و تکامل گیاهان دارد. از گذشته‌های دور، آتش‌زدن کنترل شده پوشش گیاهی در اکوسیستم‌های طبیعی یکی از ساده‌ترین روش‌های تغییر و اصلاح رویشگاه بوده است، همچنین برای از بین بردن آفات، بیماری‌ها و گیاهان نامرغوب و تغییر پوشش گیاهی استفاده می‌شده است. شناسایی اثرهای آتش‌سوزی بر خصوصیات پوشش گیاهی اکوسیستم‌های مرتعی برای مدیریت پس از آتش‌سوزی دارای اهمیت ویژه‌ای است؛ در همین راستا، این تحقیق به منظور بررسی اثرهای آتش‌سوزی روی برخی خصوصیات پوشش گیاهی و آگاهی از رفتار پوشش گیاهی در واکنش به آتش‌سوزی برای مدیریت مراتع سنندج انجام شده است. مواد و روش‌هابرای انجام این پژوهش، سه منطقه خلیچیان، حسن‌آباد و هفت‌آسیاب در اطراف سنندج که به‌ترتیب از 1 تا 3 سال قبل در آنها آتش‌سوزی اتفاق افتاده بود، در نظر گرفته شد. پس از پیمایش صحرایی و نمونه‌برداری، فلور مناطق با کمک منابع موجود شناسایی گردید. تیپ‌های گیاهی نیز به روش فیزیونومیک - فلورستیک مشخص شدند. برای نمونه‌برداری از پوشش گیاهی، 6 واحدکاری یا سایت (3 سایت آتش‌سوزی و 3 سایت شاهد) انتخاب شد. انتخاب هر جفت سایت آتش‌سوزی و شاهد به صورت متناظر و با رعایت کلیه شرایط توپوگرافی مانند ارتفاع، درصد شیب، جهت شیب و ... بود. در واقع در کنار هریک از سایت‌های آتش‌سوزی یک سایت به عنوان سایت شاهد انتخاب گردید تا تأثیر گرادیان‌های محیطی به حداقل برسد و فقط نقش و اثر آتش در تغییرات به وجود آمده بررسی شود. در هریک از سایت‌ها 2 ترانسکت (در راستای شیب و عمود بر شیب) و در امتداد هر ترانسکت 15 پلات مستقر شد (در کل 12 ترانسکت و 180 پلات). در داخل پلات‌ها خصوصیات پوشش گیاهی شامل درصد تاج پوشش گونه‌های گیاهی، خاک لخت، سنگ و سنگریزه و لاشبرگ برآورد گردید. برای محاسبه تنوع و یکنواختی از شاخص شانون – واینر و برای غنا از شاخص مارگالف استفاده گردید. برای مقایسه میانگین خصوصیات گیاهی از آزمون t مستقل استفاده شد. نتایجنتایج نشان داد در سایت‌های آتش‌سوزی پوشش تاجی بوته‌ای‌ها کاهش معنی‌داری داشته و سایر فرم‌های رویشی گندمیان و پهن‌برگان یکساله و چندساله به صورت معنی‌داری افزایش یافته است. پوشش تاجی کل، درصد خاک لخت، تولید و غنای گونه‌ای در هر سه منطقه در اثر آتش‌سوزی دارای افزایش معنی‌داری بوده ولی لاشبرگ در اثر آتش‌سوزی به‌طور معنی‌داری کاهش یافت. تولید کل مرتع در هر سه منطقه مورد مطالعه در سایت آتش‌سوزی منطقه بیشتر از سایت شاهد بوده است و افزایش آن از لحاظ آماری معنی‌دار بوده است (01/0P˂). نتایج نشان داد آتش‌سوزی به ترتیب در منطقه خلیچیان، حسن‌آباد و هفت‌آسیاب باعث افزایش 48/26، 48/26 و 14/40 درصدی تولید مرتع شده است. اختلاف شاخص تنوع گونه‌ای شاخص شانون – واینر در منطقه خلیچیان معنی‌دار نبود اما در سایر مناطق تنوع گونه‌ای افزایش معنی‌داری داشت. با مقایسه شاخص غنای گونه‌ای مارگالف، مشخص شد آتش‌سوزی در هر سه منطقه باعث افزایش غنای گونه‌ای شده و این اختلاف و افزایش در سطح 1 درصد معنی‌دار بوده است. شاخص یکنواختی گونه‌ای در مناطق حسن‌آباد و هفت‌آسیب افزایش معنی‌داری داشته است ولی در منطقه خلیچیان تفاوت معنی‌داری را نشان نداد. بررسی ترکیب گیاهی مناطق مورد مطالعه نشان داد آتش‌سوزی موجب کاهش گونه‌های چوبی و افزایش گیاهان علفی شده است. نتیجه‌گیرینتایج این پژوهش نشان داد در مجموع آتش‌سوزی باعث افزایش پوشش گیاهی زنده، کاهش لاشبرگ و افزایش خاک لخت شده است. از سویی آتش‌سوزی باعث تغییر ترکیب گیاهی به نفع گیاهان علفی شده است. ازاین‌رو، توصیه می‌شود در مراتع علفزار که ترکیب گیاهی تغییر کرده و گونه‌های چوبی در آنها زیاد شده است با بهره‌گیری از آتش‌سوزی کنترل شده و در نظر گرفتن سایر مسائل اقتصادی – اجتماعی و زیست محیطی اقدام به اصلاح مرتع شود.
