نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

• حمیدرضا جعفری ندوشن ¹
• سعیده کلانتری ²
• مهدی تازه ³

¹ کارشناس ارشد مدیریت وکنترل بیابان، گروه طبیعت، دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی، دانشگاه اردکان.

² استادیار،گروه طبیعت، دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی، دانشگاه اردکان. یزد، ایران

³ دانشیار، گروه طبیعت، دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی، دانشگاه اردکان. یزد، ایران.

چکیده

سابقه و هدف
اهمیت مطالعات اجتماعی و اقتصادی در بررسی تخریب مراتع از  اولویت‌های مهم مدیریتی می‌باشد. بررسی نقش مسائل اجتماعی و اقتصادی در تخریب مراتع، می‌تواند منجر به کاهش تخریب در این اکوسیستم شود.به همین دلیل، این تحقیق با هدف شناسایی مهمترین فاکتورهای اقتصادی و اجتماعی مؤثر در تخریب مراتع منطقه نیوک و اولویت بندی معیارهای مذکور با استفاده از فرآیند تحلیل سلسله‌مراتبی انجام شده است، تا اطلاعات کاملی از علل تخریب مراتع منطقه را در اختیار قرار دهد. با توجه به اینکه تاکنون تحقیقی در این زمینه، در منطقه مذکور صورت نگرفته است ضرورت انجام تحقیق حاضر را دوچندان می‌کند.
 
مواد و روش‌ها
  محدوده حوزه نیوک از لحاظ تقسیمات کشوری در استان یزد، قراردارد. در این پژوهش ابتدا با مطالعه منابع و مشاوره با متخصصین مربوطه، مهم‌ترین معیارهای اقتصادی- اجتماعی دخیل در تخریب مراتع منطقه تعیین شده و پرسشنامه‌ای جهت امتیازدهی و محاسبه وزن و اولویت این معیارها طراحی و توسط تعداد کافی از خبرگان تکمیل شد. با استفاده از نظرات کارشناسان و بررسی سوابق تحقیق، شاخص‌های اقتصادی و اجتماعی معیارها و زیر معیارهای مربوطه در منطقه مورد بررسی، شناسایی گردید و ساختار سلسله مراتبی شکل گرفت. معیارهای اصلی تحقیق شامل شاخص‌های اقتصادی و شاخص‌های اجتماعی می‌باشد. شاخص‌های اقتصادی به سه زیر معیار دام و دامداری، قطع و برداشت و تغییر کاربری و طرح‌ها تقسیم‌بندی می‌گردد. شاخص‌های اجتماعی نیز شامل سه زیر معیار جمعیت، فقر و عوامل نهادی می‌باشد. زیر معیارهای در نظر گرفته شده برای معیار دام و دامداری شامل تعداد زیاد دام، چرای بی‌رویه از سطح مراتع، نوع دام، تغییر شیوه دامداری از سنتی به صنعتی، عدم رعایت زمان ورود و خروج دام، پراکنش نامناسب دام در مرتع و سیستم چرایی نامناسب می‌باشد. برای شاخص‌های اجتماعی سه  زیر معیار اصلی جمعیت، فقر و عوامل نهادی شناسایی گردید. در مجموع برای شاخص‌های اجتماعی 3 معیار اصلی و 14 زیر معیار شناسایی گردید.
 
نتایج
مقایسه زوجی بین شاخص‌های اقتصادی و اجتماعی نشان داد شاخص‌های اقتصادی با وزن 667/0 اولویت اول را در تخریب مراتع منطقه نیوک داشته و شاخص‌های اجتماعی با وزن 333/0 اولویت دوم می‌باشد. از بین معیارهای اصلی مورد بررسی شاخص‌های اقتصادی، زیر معیار تغییر کاربری و طرح‌ها با وزن 683/0 بیشترین وزن را به خود اختصاص داده است. در رتبه بعدی زیر معیار دام و دامداری با وزن 200/0 قرار دارد. زیر معیار قطع و برداشت با وزن 177/0 در رتبه سوم قرار گرفت. از بین معیارهای اصلی شاخص‌های اجتماعی،  معیار عوامل نهادی با وزن 637/0 در اولویت اول قرار دارد و عوامل فقر و جمعیت با وزن‌های 258/0 و 105/0 در رتبه‌های بعدی قرار دارند. نتایج نشان می‌دهد از بین کلیه زیر معیارهای مورد بررسی زیر معیارهای تبدیل مراتع به معدن، احداث جاده‌های دسترسی معادن و دخالت سیاسی در منابع طبیعی با وزن‌های 176/0، 083/0 و 082/0 در اولویت اول تا سوم قرار گرفتند؛ که 2 زیر معیار اول از شاخص‌های اقتصادی و معیار سوم از شاخص‌های اجتماعی تخریب مراتع منطقه نیوک می‌باشد. زیر معیارهای وضعیت سواد و تغییر ترکیب سنی جمعیت با وزن‌های 004/0 و 003/0 در اولویت آخر قرار گرفتند. این زیر معیارها مربوط به شاخص‌های اجتماعی بوده‌اند.
 
نتیجه گیری
می‌توان اینگونه نتیجه گیری کرد که مهم‌ترین عوامل تخریب منطقه، تغییر کاربری و تبدیل مراتع به معادن، احداث جاده‌های دسترسی معادن ، عوامل نهادی و دخالت در منابع طبیعی و عدم مدیریت یکپارچه منابع طبیعی می‌باشد. به منظور جلوگیری از تخریب مراتع در منطقه ، لازم است احداث هر گونه معدن و راههای ارتباطی مربوط به معادن، به حداقل رسیده و پیشنهاد می‌شود با توجه به فعالیت معادن ، حقوق عرفی مرتعداران در نظر گرفته شود و همچنین مشارکت دامداران در تصمیم گیریها، گسترده‌تر گردد تا امکان موفقیت طرحها با همراهی ذینفعان، به حداکثر برسد.

کلیدواژه‌ها

• تحلیل سلسله مراتبی
• شاخص
• مرتع
• معیار

20.1001.1.17350875.1402.30.2.7.7

عنوان مقاله [English]

Evaluation of socio-economic factors affecting the destruction of Niyuk Meybod rangelands using AHP hierarchical analysis method

نویسندگان [English]

• Hamidreza Jafari Nadoshan ¹
• saeideh kalantari ²
• Mehdi Tazeh ³

¹ M.Sc. of Desert Management and Control, Department of Nature Engineering, Faculty of Agriculture and Natural Resources, Ardakan University, Iran

² Assistant Professor, Department of Nature Engineering, Faculty of Agriculture & Natural Resources, Ardakan University, Ardakan, Yazd, Iran

³ Associate Professor, Department of Nature Engineering, Faculty of Agriculture & Natural Resources, Ardakan University, Ardakan, Yazd, Iran

چکیده [English]

Background and objectives
Social and economic studies are important in investigating rangeland destruction. Investigating the role of social and economic issues in rangeland destruction can reduce destruction in this ecosystem. For this reason, this research has been done to identify the most important socioeconomic factors affecting rangeland destruction in the Niyuk region and prioritize the mentioned criteria using an Analytical Hierarchical process to provide complete information about the causes of rangeland destruction in the region. Considering that no research has been done in this area so far, it increases the necessity of conducting the present research.
 
Methodology
Niuk area is located in Yazd province according to country divisions. In this research, first, by studying the sources and consulting with the relevant experts, the most important socioeconomic criteria involved in the destruction of rangelands in the area were determined, and a questionnaire was designed to score and calculate the weight and priority of these criteria. Enough experts completed it. The region's socioeconomic indicators, criteria, and sub-criteria were identified using experts' opinions and research records, and a hierarchical structure was formed. The main criteria include economic and social indicators. Economic indicators are divided into three sub-criteria: livestock and animal husbandry, cutting and harvesting, and change of land use and plans.
The sub-criteria considered for the standard of livestock and livestock farming includes a large number of livestock, indiscriminate grazing of rangelands, type of livestock, change of livestock farming method from traditional to industrial, non-observance of livestock entry and exit time, improper distribution of livestock in the rangelands and improper grazing system. Three main sub-criteria of population, poverty, and institutional factors were identified for social indicators. Three main criteria and 14 sub-criteria were identified for social indicators.
 
 Results
A paired comparison between economic and social indicators showed that economic indicators weighing 0.667 have the priority in destroying rangelands. Social indicators with a weight of 0.333 have second priority. Among the main criteria examined by economic indicators, the sub-criterion of change of use and plans with a weight of 0.683 has been allocated the most. It is below the livestock and animal husbandry standard with a 0.200 weight. It was ranked third for cut and harvest with a 0.177 weight.
Among the main criteria of social indicators, the criterion of institutional factors with a weight of 0.637 is the priority, and the factors of poverty and population are in the next ranks with weights of 0.258 and 0.105. The results showed that the sub-criteria of converting rangelands into mines, building access roads to mines, and political interference in natural resources were ranked first to third with weights of 0.176, 0.083, and 0.082. The first two sub-criteria of economic indicators and the third criterion of social indicators are the destruction of rangelands in the Newek region. The sub-criteria of literacy status and age composition of the population with weights of 0.004 and 0.003 were placed in the last priority. These sub-criteria were related to social indicators.
 
Conclusion
It can be concluded that the most important factors of the region's destruction are the change of land use and conversion of rangelands to mines, construction of access roads to mines, institutional factors and interference with natural resources, and lack of integrated management of natural resources. To prevent the destruction of rangelands in the region, it is necessary to minimize the construction of any mines and communication ways related to mines, and it is suggested that considering the activity of mines, the customary rights of pastoralists should be considered and the participation of ranchers in decision-making should be expanded to maximize the possibility of the success of projects with the support of stakeholders.

کلیدواژه‌ها [English]

• Hierarchical analysis process
• index
• rangeland
• criteria