مجید جلالی؛ مهدی عابدی؛ عبدالباسط قربانی؛ فرشید معماریانی
دوره 31، شماره 2 ، مرداد 1403، ، صفحه 107-128
چکیده
سابقه و هدفگیاهان خوراکی وحشی در طول تاریخ بخش مهمی از رژیم غذایی انسان بوده و هنوز هم در امنیت غذایی مقرون به‌صرفه و پذیرش آنها بالاست. براساس نتایج تحقیقات، این گیاهان وسیله‌ای برای بقاء در زمان کمبود مواد غذایی، مکمل رژیم غذایی روزانه، تأمین منبع درآمد در جمعیت‌های در حال توسعه و بهعنوان بخشی از هویت جوامع محلی بشمار می‌روند، ...
بیشتر
سابقه و هدفگیاهان خوراکی وحشی در طول تاریخ بخش مهمی از رژیم غذایی انسان بوده و هنوز هم در امنیت غذایی مقرون به‌صرفه و پذیرش آنها بالاست. براساس نتایج تحقیقات، این گیاهان وسیله‌ای برای بقاء در زمان کمبود مواد غذایی، مکمل رژیم غذایی روزانه، تأمین منبع درآمد در جمعیت‌های در حال توسعه و بهعنوان بخشی از هویت جوامع محلی بشمار می‌روند، همچنین می‌توانند منابع ژنتیکی مهمی را برای به‌دست آوردن محصولات جدید که عملکرد و طعم بهتری دارند فراهم کنند. در مدیریت اکوسیستم‌های طبیعی، ارزش حفظ و بهرهبرداری از گیاهان دارویی و خوراکی مراتع یکی از مهمترین ارزشهای مراتع است. در همین راستا، این مطالعه به‌منظور شناسایی و مستندسازی دانش اتنوبوتانی مرتبط با گیاهان خوراکی وحشی مراتع بخش بسطام که در زندگی اجتماعی و اقتصادی جوامع محلی مورد استفاده قرار می‌گیرد انجام شد. منطقه‌ای که تنوع گسترده‌ای از این گیاهان، بخش قابل توجهی از رژیم غذایی را در بین جوامع محلی به خود اختصاص داده است.مواد و روش‌هااین پژوهش به‌منظور ثبت گیاهان خوراکی وحشی مراتع بخش بسطام که از مراتع ییلاقی استان سمنان است انجام شد. بررسی‌های میدانی در سال‌های 1400 و 1401 انجام گردید و دانش بومی گیاه‌شناسی با استفاده از مشاهدات میدانی، مشاهدات مشارکتی و مصاحبه‌های نیمه‌ساختاریافته از 44 مصاحبه‌شونده در 12 روستای منطقه در طول کارهای میدانی ثبت شد. بدین منظور از شاخص فراوانی نسبی نقل قول (RFC) و ارزش استفاده (UV) بهعنوان شاخصهای کمی برای تجزیه‌وتحلیل داده‌ها استفاده شد.نتایجدر مجموع 39 گونه گیاه خوراکی وحشی متعلق به 16 خانواده گیاهی و 29 جنس شناسایی گردید. بزرگ‌ترین خانواده‌های گیاهی منطقه از نظر تعداد گونه عبارتند از: Lamiaceae (7 گونه گیاهی)، Asteraceae (6 گونه) و Amaryllidaceae و Apiaceae (هریک با 5 گونه). گیاهان علفی فرم رویشی غالب منطقه بودند و از بین بخش‌های گیاهی برگ‌های جوان (21 گونه) پراستفاده‌ترین بخش گیاهی و به‌دنبال آن اندام‌های هوایی جوان (16 گونه) بود. همچنین بررسی‌ها نشان داد از بین حالت‌های مختلف مصرف نیز بیشتر گونه‌های خوراکی به صورت پخته شده (30 گونه) استفاده می‌شوند. از سویی سن جوامع بهره‌بردار رابطه مثبتی با دانش سنتی در استفاده از گیاهان خوراکی وحشی در منطقه مورد مطالعه داشت و زن‌ها به نسبت مردان سطح بالاتری از دانش بومی در بهره‌گیری از گیاهان خوراکی وحشی را داشتند. در بین گونه‌های شناسایی شده، تره کوهی) (Allium iranicum، پیاز چتری (Allium umbilicatum)، شِنگ (Tragopogon graminifolius)، ترتیزک شور (Lepidium draba) و گزنه (Urtica dioica)، دارای بالاترین ارزش استفاده (UV) بودند.نتیجه‌گیرییافته‌های این مطالعه سهم قابل توجهی در شناسایی، حفظ و استفاده از گیاهان خوراکی وحشی در منطقه مورد مطالعه به عنوان منبع غذایی می‌تواند داشته باشد و از آنجایی که هیچ‌گونه مطالعه اتنوبوتانی از شهرستان شاهرود به‌ویژه در مورد گیاهان خوراکی وحشی گزارش نشده است، به نظر می‌رسد نتایج این مطالعه بتواند اطلاعات ارزشمندی را در مورد گیاهان خوراکی وحشی از مراتع این شهرستان در اختیار قرار دهد. همچنین شناسایی این گیاهان برای راهبردهای حفاظت و استفاده پایدار نیازمند همکاری نزدیک با جوامع محلی است که استفاده کنندگان اصلی این گیاهان هستند.
سیف الحق غراوی؛ بهاره بهمنش؛ ابوالفضل طهماسبی؛ اسماعیل نامور
دوره 30، شماره 2 ، شهریور 1402، ، صفحه 302-317
چکیده
سابقه و هدفمقابله با عوامل تخریب مراتع و تلاش در جهت احیای این منابع به عنوان گامی اساسی و ضروری در راستای توسعه پایدار است. به طوری که تصمیم‌گیری‌ها و برنامه‌های حفاظت از آن می‌تواند به کاهش روند تغییر کاربری و تصرفات کمک نماید. در همین راستا، تحقیق حاضر به واکاوی و تحلیل راهکارهای پیشگیری از تغییر کاربری و تصرفات اراضی مرتعی از ...
بیشتر
سابقه و هدفمقابله با عوامل تخریب مراتع و تلاش در جهت احیای این منابع به عنوان گامی اساسی و ضروری در راستای توسعه پایدار است. به طوری که تصمیم‌گیری‌ها و برنامه‌های حفاظت از آن می‌تواند به کاهش روند تغییر کاربری و تصرفات کمک نماید. در همین راستا، تحقیق حاضر به واکاوی و تحلیل راهکارهای پیشگیری از تغییر کاربری و تصرفات اراضی مرتعی از دیدگاه کارشناسان در شهرستان گنبدکاووس استان گلستان پرداخته است. مواد و روش‌ها این تحقیق از نوع توصیفی- پیمایشی بوده که جامعه آماری آن را 45 نفر از قضات دادگستری، کارشناسان و نیروهای حفاظتی در سطح شهرستان تشکیل داده‌اند که 40 نفر از آنها بر اساس جدول کرجسی مورگان به عنوان حجم نمونه به روش تصادفی انتخاب شدند. ابزار گردآوری داده‌ها، پرسشنامه محقق ساخت بود. گویه‌های مربوط به آن از طریق پنج مصاحبه به صورت گروه متمرکز به دست آمد. به طوری که پس از حذف گویه‌های مشترک و غیرمرتبط، 25 گویه به عنوان راهکارهای حفاظتی از مراتع شهرستان جمع‌بندی و بر اساس آن پرسشنامه تنظیم و توزیع گردید. هر یک از گویه‌های مشخص شده در قالب طیف پنج گزینه‌ای لیکرت مورد سنجش قرار گرفت. روایی پرسشنامه با استفاده از نظرات کارشناسان منابع طبیعی و پایایی آن نیز از طریق محاسبه ضریب آلفای کرونباخ به مقدار 81/0 انجام شد. پس از جمع‌آوری و دسته‌بندی داده‌ها، از میانگین و انحراف معیار برای توصیف گویه‌ها و اولویت‌بندی آنها در محیط نرم‌افزار SPSS25 استفاده شد. برای بررسی همبستگی درونی و دسته‌بندی کردن راهکارهای‌های حفاظتی تغییر کاربری و تصرفات اراضی مرتعی در قالب چند راهکار و تعیین مقدار واریانس تبیین شده توسط هر یک از آنها، از تکنیک تحلیل عاملی از نوع اکتشافی استفاده شد. نتایج با توجه به نتایج به دست آمده از تحلیل عاملی، مقدار KMO و بارتلت به ترتیب برابر با 806/0 و 830/967 شده که در سطح 99 درصد اطمینان، معنی‌دار نشان داده شدند که حاکی از مناسب بودن همبستگی متغیرهای وارد شده در تحلیل بود. بر این اساس تعداد پنج نوع راهکار استخراج شد که در مجموع قادر به تبیین 074/71 درصد از کل واریانس متغیرها بودند. راهکار آموزشی- فرهنگی در پیشگیری از تغییر کاربری و تصرفات اراضی مرتعی در بالاترین و راهکار قانونی- کنترلی نیز در پایین درجه اهمیت قرار گرفتند. نتایج حاکی از آن است که، گویه‌های «فرهنگ‌سازی و اطلاع‌رسانی در پیشگیری از وقوع جرم» از استراتژی آموزشی- فرهنگی، «ایجاد فرصت‌های شغلی، توانمندسازی و منابع درآمدی جایگزین برای جوامع محلی و دامداران» از راهکار حمایتی- خدماتی، «خصوصی‌سازی مرتع و واگذاری آن به دامداران دارای صلاحیت» از راهکار مدیریتی، «اجرای درست قوانین توسط سازمان‌های اجرایی» از راهکار قانونی- کنترلی و «استفاده از پتانسیل بسیج جوامع محلی و مشارکت آنها در حفاظت از مرتع» از راهکار مشارکتی، با بالاترین مقدار بار عاملی بیشترین تأثیرگذاری را در راهکار مختلف حفاظتی بر جلوگیری از تصرفات مراتع داشته‌اند. نتایج مربوط به آزمون تی‌تک‌نمونه‌ای نیز نشان داد، تأثیرگذارترین راهکار در پیشیگیری از تغییر کاربری و تصرفات مرتعی مربوط به آموزشی- فرهنگی و کم‌تأثیرترین آن مربوط به مشارکتی بود. نتیجه گیری با توجه به نتایج به دست آمده از تحقیق، تمرکز بر فرهنگ‌سازی و اطلاع‌رسانی با استفاده از فناوری‌های نوین ارتباطی و شبکه‌های اجتماعی، پایش و ارزیابی دامداران و ایجاد فرآیندی کنترلی در جهت خنثی نمودن وقوع جرم در مراتع، به عنوان مهمترین راهبرد پیشگیری پیشنهاد می‌گردد. تدوین برنامه‌ای جامع دوسویه که یک طرف مربوط به حمایت‌ها و خدماتی دولتی باشد و طرف دیگر، مربوط به بسیج جوامع بومی و مشارکت آنها در فعالیت‌های حفاظت، احیاء، اصلاح و بهرهبرداری اصولی از مراتع قرار گیرد، می‌تواند توصیه‌ای دیگر در جهت کاهش تخریب در مراتع باشد.
حمیدرضا وجدانی؛ شاه بختی رستمی؛ مصطفی طالشی؛ اسماعیل علی اکبری؛ محمود جمعه پور
دوره 26، شماره 4 ، دی 1398، ، صفحه 800-808
چکیده
مراتع از جمله منابع طبیعی هستند که باوجود قرار گرفتن در گروه منابع تجدیدپذیر به دلیل بهرهبرداری نامناسب در بسیاری از مناطق جهان به‌سوی ناپایداری و تخریب رفته‌اند. این تحقیق درصدد جستجوی راه‌های حفاظت از مراتع در استان همدان بوده است. کلیت روش این تحقیق توصیفی و تحلیلی بوده و عمدتاً از روش‌های کیفی بهره برده و بر رویکرد مشارکتی ...
بیشتر
مراتع از جمله منابع طبیعی هستند که باوجود قرار گرفتن در گروه منابع تجدیدپذیر به دلیل بهرهبرداری نامناسب در بسیاری از مناطق جهان به‌سوی ناپایداری و تخریب رفته‌اند. این تحقیق درصدد جستجوی راه‌های حفاظت از مراتع در استان همدان بوده است. کلیت روش این تحقیق توصیفی و تحلیلی بوده و عمدتاً از روش‌های کیفی بهره برده و بر رویکرد مشارکتی جهت افزایش صحت و تعمیق نتایج تأکید داشته است. روش تحلیل استراتژیکSWOT به جهت توانایی در تهیه چهارچوبی مستدل برای تدوین راهکارها در تحقیق مورد استفاده قرار گرفته‌است. در بسیاری از تحقیقات جهت شناسایی عناصرSWOT (شامل قوت‌ها، ضعف‌ها، فرصت‌ها و تهدیدها) و نیز تعیین راهکارها به بررسی مطالعات قبلی و یا نظرات خود محقق اکتفا می‌شود، اما در این تحقیق جهت تعیین عناصرSWOT و شناسایی راهکارها، مجموعه‌ای از روش‌ها شامل: برگزاری یک جلسه «طوفان فکری»، برگزاری8 کارگاه PRA و تکمیل15 پرسشنامه تعیین عناصرSWOT توسط خبرگان استفاده شده است. در مرحله بعد، کمّی‌سازی این عناصر با روش «تحلیل سلسله‌مراتبی» و تکمیل18 پرسشنامه مقایسه زوجی توسط خبرگان در مقیاس «ال‌ساعتی» انجام گرفته که این روش ترکیبی ازSWOT با AHP است. به‌این ترتیب در قالب ماتریسSWOT مجموعاً 20 عنوان راهکار معرفی شد. اهم راهبردهای ارائه شده شامل: لزوم مشـارکت همه جانبه و رکن قرار گرفتن دیدگاه‌های مردم، بازســازی اعتماد دولـت‌ـ ملت در رابطه با اداره منابع طبیعی، بهره‌گیری از توان سازمان‌ها و تشکل‌های مردم‌نهاد، استفاده از فنون جدید و شبکه‌های اجتماعی در راستای حفاظت مراتع، تقسیم قدرت و عدم تمرکز در مدیریت و تصمیم‌گیری برای منابع‌طبیعی و توزیع بهتر و بیشتر نیروهای عملیاتی در واحدهای اداری خردتر، مانند دهستان است. ایجاد «مهندسان ناظر منابع طبیعی» و حمایت از شرکت‌های خدمات تخصصی مرتع پیشنهاد شده است.
اسد صادقپور؛ جواد معتمدی؛ اسماعیل شیدای کرکج
دوره 26، شماره 4 ، دی 1398، ، صفحه 838-854
چکیده
اطلاع از تنوعگونهای گیاهی و ارتباط آن با عوامل‌‌محیطی، از مقدمات ضروری در عملیات احیای مرتع و اولویت حفاظت و حمایت از تنوعگونهای رویشگاه‌‌هاست. بدین‌‌منظور، مراتع کوهستانی نمین، انتخاب و به روش تصادفی سیستماتیک در زیرحوزه‌‌ها، اقدام به برداشت داده‌‌های پوشش‌‌گیاهی شد. با ثبت ویژگی‌‌های فیزیوگرافی و توپوگرافی ...
بیشتر
اطلاع از تنوعگونهای گیاهی و ارتباط آن با عوامل‌‌محیطی، از مقدمات ضروری در عملیات احیای مرتع و اولویت حفاظت و حمایت از تنوعگونهای رویشگاه‌‌هاست. بدین‌‌منظور، مراتع کوهستانی نمین، انتخاب و به روش تصادفی سیستماتیک در زیرحوزه‌‌ها، اقدام به برداشت داده‌‌های پوشش‌‌گیاهی شد. با ثبت ویژگی‌‌های فیزیوگرافی و توپوگرافی و اندازه‌‌گیری خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک، رابطه بین تنوع گیاهی و خصوصیات زیرحوزه‌‌ها، بررسی شد. بدین‌‌منظور برای بررسی ارتباط تنوعگونهای با ویژگی‌‌های محیطی، با توجه به طول گرادیان محاسبه شده، از روش آنالیزافزونگی (RDA) بهعنوان روش خطی استفاده شد. بر مبنای نتایج، ویژگی‌‌های فیزیوگرافی و توپوگرافی، بر غنای‌‌گونه‌‌ای و خصوصیات‌‌شیمیایی خاک و بر مقدار یکنواختی و تنوعگونهای زیرحوزه‌‌ها، بیشترین تاثیر را داشت و میزان 64/89 درصد از تغییرات را تبیین می‌‌کرد. در مجموع؛ مقدار شیب، کربن‌‌آلی و هدایت‌‌الکتریکی خاک، از مهمترین عوامل موثر بر افزایش مقادیر شاخصهای تنوعگونهای و پارامترهای طول، مساحت و جهت زیرحوزه، از مهمترین عوامل موثر بر کاهش شاخصهای مذکور بود. لذا در شرایطی که هدف مدیریت، افزایش تنوعگونهای باشد، بایستی مکان‌‌هایی که از نظر خصوصیات‌‌شیمیایی خاک (ماده‌‌آلی و به‌‌تبع‌‌آن کربن‌‌آلی) در معرض خطر هستند، در اولویت قرار گیرند و اگر هدف مدیریت، افزایش ساختار پوشش‌‌گیاهی و افزایش درصد حفاظت گیاهی از فرسایش‌‌پاشمانی باشد، در این صورت بایستی مکان‌‌هایی که در جهات جنوبی واقع هستند و دارای شیب تند می‌‌باشند، در اولویت قرار گیرند. ضمن اینکه انجام عملیات احیای مرتع، در زیرحوزه‌‌های با مساحت بزرگتر، به‌‌واسطه پائین بودن غنای‌‌گونه‌‌ای، در اولویت میباشد و زیرحوزه‌‌های کوچکتر، به‌‌واسطه دارا بودن غنای بالا، باید در اولویت حفاظت و حمایت، قرار گیرند.
مهدی قاسمی؛ اسماعیل کرمی دهکردی
دوره 24، شماره 1 ، خرداد 1396، ، صفحه 39-56
چکیده
منابع طبیعی در بیشتر موارد به عنوان کالای مشترک کنشگران ذینفع مختلف در نظر گرفته می‌شود که هریک ممکن است منافع مختلف و اغلب رقابتی با یکدیگر داشته باشند. مدیریت این تضادها جزء مهمی از مدیریت منابع طبیعی بشمار می‌رود. هدف این مقاله شناخت کنشگران، منافع و منابع آنها و ترسیم الگوی تضاد بین آنها در حوضه‌های دوراهان و چشمه‌علی در استان ...
بیشتر
منابع طبیعی در بیشتر موارد به عنوان کالای مشترک کنشگران ذینفع مختلف در نظر گرفته می‌شود که هریک ممکن است منافع مختلف و اغلب رقابتی با یکدیگر داشته باشند. مدیریت این تضادها جزء مهمی از مدیریت منابع طبیعی بشمار می‌رود. هدف این مقاله شناخت کنشگران، منافع و منابع آنها و ترسیم الگوی تضاد بین آنها در حوضه‌های دوراهان و چشمه‌علی در استان چهارمحال و بختیاری میباشد. در این زمینه از یک روش‌شناسی مطالعه چند موردی با واحدهای تحلیل چندگانه استفاده شد. دو حوضه آبخیز (هریک حاوی چند روستا) دارای منابع مختلف طبیعی با مالکیتهای مختلف ملی و مردمی که گزارشاتی در مورد اختلاف مالکیت مردم آنها با اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان ثبت شده بود مورد بررسی قرار گرفتند. در گردآوری داده‌ها از روش‌های کیفی از جمله مشاهده، مصاحبه‌های نیمه ساختارمند، گروه‌های متمرکز، نقشه‌کشی‌ها و نمودارها استفاده شد و در تحلیل داده ها به طور ویژه تکنیک ارزیابی الگوی تضاد (CPA) بکار رفت. هر یک از کنشگران بیرونی با اجتماعات درونی روستا منافع مختلفی داشتند، که این منافع باعث ایجاد تضاد بین آنها شده بود. همچنین میزان تضاد بین هر یک از کنشگران در سطح متفاوتی قرار داشت، به طوری که بیشترین میزان تضاد، مربوط به کنشگران حفاظت گرا بیان شد. در صورتی که تضاد با کنشگران دیگر در حد اختلاف یا یک نارضایتی ناشی از خدمات‌رسانی نامناسب بود. از مهمترین پیامدهای تضاد بین کنشگران می توان به تضعیف معیشت خانوارهای روستایی، مهاجرت خانوارها از روستا و کاهش سرمایه اجتماعی اشاره نمود. علی رغم پیامدهای منفی، تضاد در برخی موارد نتایج مثبت کوتاه مدت بر جای گذاشته و باعث بهبود پوشش گیاهی در بعضی مناطق شده است.
