مجید جلالی؛ مهدی عابدی؛ عبدالباسط قربانی؛ فرشید معماریانی
دوره 31، شماره 2 ، مرداد 1403، ، صفحه 107-128
چکیده
سابقه و هدفگیاهان خوراکی وحشی در طول تاریخ بخش مهمی از رژیم غذایی انسان بوده و هنوز هم در امنیت غذایی مقرون به‌صرفه و پذیرش آنها بالاست. براساس نتایج تحقیقات، این گیاهان وسیله‌ای برای بقاء در زمان کمبود مواد غذایی، مکمل رژیم غذایی روزانه، تأمین منبع درآمد در جمعیت‌های در حال توسعه و به‌عنوان بخشی از هویت جوامع محلی بشمار می‌روند، ...
بیشتر
سابقه و هدفگیاهان خوراکی وحشی در طول تاریخ بخش مهمی از رژیم غذایی انسان بوده و هنوز هم در امنیت غذایی مقرون به‌صرفه و پذیرش آنها بالاست. براساس نتایج تحقیقات، این گیاهان وسیله‌ای برای بقاء در زمان کمبود مواد غذایی، مکمل رژیم غذایی روزانه، تأمین منبع درآمد در جمعیت‌های در حال توسعه و به‌عنوان بخشی از هویت جوامع محلی بشمار می‌روند، همچنین می‌توانند منابع ژنتیکی مهمی را برای به‌دست آوردن محصولات جدید که عملکرد و طعم بهتری دارند فراهم کنند. در مدیریت اکوسیستم‌های طبیعی، ارزش حفظ و بهرهبرداری از گیاهان دارویی و خوراکی مراتع یکی از مهمترین ارزشهای مراتع است. در همین راستا، این مطالعه به‌منظور شناسایی و مستندسازی دانش اتنوبوتانی مرتبط با گیاهان خوراکی وحشی مراتع بخش بسطام که در زندگی اجتماعی و اقتصادی جوامع محلی مورد استفاده قرار می‌گیرد انجام شد. منطقه‌ای که تنوع گسترده‌ای از این گیاهان، بخش قابل توجهی از رژیم غذایی را در بین جوامع محلی به خود اختصاص داده است.مواد و روش‌هااین پژوهش به‌منظور ثبت گیاهان خوراکی وحشی مراتع بخش بسطام که از مراتع ییلاقی استان سمنان است انجام شد. بررسی‌های میدانی در سال‌های 1400 و 1401 انجام گردید و دانش بومی گیاه‌شناسی با استفاده از مشاهدات میدانی، مشاهدات مشارکتی و مصاحبه‌های نیمه‌ساختاریافته از 44 مصاحبه‌شونده در 12 روستای منطقه در طول کارهای میدانی ثبت شد. بدین منظور از شاخص فراوانی نسبی نقل قول (RFC) و ارزش استفاده (UV) به‌عنوان شاخص‌های کمی برای تجزیه‌وتحلیل داده‌ها استفاده شد.نتایجدر مجموع 39 گونه گیاه خوراکی وحشی متعلق به 16 خانواده گیاهی و 29 جنس شناسایی گردید. بزرگ‌ترین خانواده‌های گیاهی منطقه از نظر تعداد گونه عبارتند از: Lamiaceae (7 گونه گیاهی)، Asteraceae (6 گونه) و Amaryllidaceae و Apiaceae (هریک با 5 گونه). گیاهان علفی فرم رویشی غالب منطقه بودند و از بین بخش‌های گیاهی برگ‌های جوان (21 گونه) پراستفاده‌ترین بخش گیاهی و به‌دنبال آن اندام‌های هوایی جوان (16 گونه) بود. همچنین بررسی‌ها نشان داد از بین حالت‌های مختلف مصرف نیز بیشتر گونه‌های خوراکی به صورت پخته شده (30 گونه) استفاده می‌شوند. از سویی سن جوامع بهره‌بردار رابطه مثبتی با دانش سنتی در استفاده از گیاهان خوراکی وحشی در منطقه مورد مطالعه داشت و زن‌ها به نسبت مردان سطح بالاتری از دانش بومی در بهره‌گیری از گیاهان خوراکی وحشی را داشتند. در بین گونه‌های شناسایی شده، تره کوهی) (Allium iranicum، پیاز چتری (Allium umbilicatum)، شِنگ (Tragopogon graminifolius)، ترتیزک شور (Lepidium draba) و گزنه (Urtica dioica)، دارای بالاترین ارزش استفاده (UV) بودند.نتیجه‌گیرییافته‌های این مطالعه سهم قابل توجهی در شناسایی، حفظ و استفاده از گیاهان خوراکی وحشی در منطقه مورد مطالعه به عنوان منبع غذایی می‌تواند داشته باشد و از آنجایی که هیچ‌گونه مطالعه اتنوبوتانی از شهرستان شاهرود به‌ویژه در مورد گیاهان خوراکی وحشی گزارش نشده است، به نظر می‌رسد نتایج این مطالعه بتواند اطلاعات ارزشمندی را در مورد گیاهان خوراکی وحشی از مراتع این شهرستان در اختیار قرار دهد. همچنین شناسایی این گیاهان برای راهبرد‌های حفاظت و استفاده پایدار نیازمند همکاری نزدیک با جوامع محلی است که استفاده کنندگان اصلی این گیاهان هستند.
