نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

• ناصر انصاری ¹
• سیدجعفر سیداخلاقی‌شال ²
• محمدحسن قاسمی ³

¹ مربی پژوهشی بخش تحقیقات مرتع، موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور

² مربی پژوهشی بخش تحقیقات بیابان، موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور

³ کارشناس ارشد پژوهشی موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور

چکیده

منابع طبیعی کشور طی قرنها، بستر زیست، تولید و معاش و حضور اقوام کوچنده این سرزمین بوده و به‌رغم خشکی طبیعی به مدد وجود پستی و بلندی و تنوع اقلیم، امکان استفاده‌های متنوع و متناسب را برای بهره‌برداران فراهم کرده است. طی این دوره بهره‌برداری تا زمانی که استفاده از سرزمین در حد توان اکولوژیک آن بوده، هیچ شکلی از انهدام و تخریب منابع طبیعی مشهود نبوده، اما طی قرن حاضر و بخصوص چند دهه اخیر با افزایش جمعیت و افزایش سطح زندگی، استفاده بی‌رویه و البته خارج از توان اکوسیستم‌ها توسعه یافته و تخریب منابع طبیعی در نظر بهره‌برداران، متولیان و پژوهندگان نمود پیدا کرده است. به دلیل اهمیت مسئله تخریب منابع طبیعی کشور و با هدف دستیابی به عوامل اجتماعی اقتصادی مؤثر در تخریب منابع طبیعی در این مقاله با استفاده از نتایج تحقیقی میدانی، با تکیه بر3 محور بررسی اسناد و مدارک، جمع‌آوری اطلاعات عرصه‌ای و کار ستادی با استفاده از ابزارهای مشاهده، مصاحبه و تکمیل پرسشنامه در سطح 11 استان کشور نتایج بدست آمده مورد بحث و نتیجه‌گیری قرار گرفته است.  در استانهای اردبیل، گیلان، همدان، کرمانشاه، تهران، مرکزی، خوزستان، اصفهان، یزد، بوشهر و سیستان و بلوچستان ابتدا با استفاده از روش هانری پابو نواحی و زیرنواحی رویشی مشخص و در هر ناحیه مناطق با حداقل5000 هکتار وسعت به عنوان منطقه نمونه تعیین و اندازه‌گیری‌ها و جمع‌آوری اطلاعات از روستاهای واقع در آنها با استفاده از پرسشنامه روستا و خانوار انجام شد. در هر استان نیز پرسشنامه‌هایی حاوی سؤالهای مرتبط با موضوع از کارشناسان و دست‌اندرکاران منابع طبیعی تکمیل شد. در مجموع 504 پرسشنامه کارشناسان، 487 پرسشنامه روستا و 1847 پرسشنامه خانوار بهره‌بردار تکمیل و اطلاعات آنها استخراج و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. در مجموع، 20 عامل مؤثر در تخریب در3 گروه دام و دامداری، قطع و برداشت و تغییرکاربری و طرحها دسته بندی شدند.از نظر بهره برداران، گروه عوامل مربوط به دام و دامداری 2/47%، گروه قطع و برداشت 9/16% و گروه تغییر کاربری و طرحها 9/35% در تخریب منابع طبیعی سهم دارند. از نظر کارشناسان، گروه عوامل مربوط به دام و دامداری 3/43%، گروه قطع و برداشت 3/24% و گروه تغییرکاربریها و طرحها 4/32% تخریب منابع طبیعی را بر عهده دارند. از جمع‌بندی نظرات بهره‌برداران و کارشناسان نیز مشخص شد که گروه دام و دامداری 9/45% گروه قطع و برداشت 6/20 و گروه تغییرکاربریها و طرحها 5/33% در تخریب منابع طبیعی مؤثرند.   بدین‌ترتیب مهمترین عامل در تخریب منابع طبیعی کشور، عوامل مربوط به دام و دامداری شامل افزایش تعداد دام و دامدار، چرای بی‌رویه (چرای زودرس، چرای طولانی و چرای شدید یا خارج از ظرفیت) و تضادهای بین استفاده‌کنندگان از مراتع می‌باشد. در این بررسی تعیین سهم عوامل تخریب به تفکیک نواحی رویشی نیز نتایج قابل اتکایی برای برنامه‌ریزان منابع طبیعی بدست آورد.

کلیدواژه‌ها

• چرای بی‌رویه
• دام و دامداری
• مسایل اجتماعی- اقتصادی

عنوان مقاله [English]

Determination of socio-economic factors on natural resources degradation of Iran

نویسندگان [English]

• Naser Ansariri ¹
• Jafar Seyed Akhlaghi Shal ²
• Mohammad hasan Ghasemi ³

چکیده [English]

The most important problem of natural resources of Iran in recent   decades is natural resources degradation.  This research was based on documental research method, field research method and desk research method, by using 3 questionnaires for villages, tribe settlements and stockholders. Altogether, 131 sample areas in 3 main climatic zones of 11 provinces and sub zones were selected. In these sample areas, 487 village questionnaires, 1847 family questionnaires and 504 expert questionnaires were completed. Results indicated that degradation intensity from semi-desert zone   toward  semi-steppe, steppe ,dry forests and high mountainous sub zones of Iran-touranian zone have increased. In addition, 19 socio-economic factors are the most important and effective factors of natural resources degradation of Iran. These factors were ordered in three groups including animal and animal husbandry group, cutting and harvesting group and land use changing group. Stockholder ideas showed that animal and animal husbandry group were 47.2%, cutting and harvesting group were 16.9% and land use changing group were 35.9% effective in natural resources degradation. In contrary, expert opinions were 43.3% animal and animal husbandry group, 24.3%cutting and harvesting group, 32.4% land use changing group. Mean of these two ideas indicated that the first effective group in natural resources degradation with 45.9% is the animal and animal husbandry group, cutting and harvesting group with %33.5 is the second   and   land use changing group with 20.6% is the third. So, the most important factor in natural resources degradation of Iran is animal and animal husbandry group, including, increasing in livestock and herder numbers, premature grazing, over grazing and problems between stockholders.
 

کلیدواژه‌ها [English]

• over grazing
• animal and animal husbandry
• socio-economic problems