نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

• شفق رستگار ¹
• ندا ریاحی ²
• محمدرضا طاطیان ³
• مائده قربانپور دلیوند ⁴

¹ استادیار، گروه مرتع‌داری، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری، ساری، ایران

² دانش‌آموخته کارشناس ارشد، گروه مرتع‌داری، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری، ساری، ایران

³ دانشیار، گروه مرتع‌داری، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری، ساری، ایران

⁴ دکتری مرتع‌داری، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری، ساری، ایران

چکیده

سابقه و هدف
 مراتع طیف گسترده‌ای از تولیدات و خدمات را برای جوامع محلی فراهم می‌کند. در بحث مدیریت مراتع توجه به این نکته ضروری است که اقتصاد تک‌محصولی شکننده است و تا زمانیکه در مدیریت مراتع تنها به بهره‌برداری از علوفه مراتع برای تعلیف دام توجه شود اقتصاد بهره‌برداران بسیار متزلزل و شکننده خواهد بود. ازاین‌رو افزایش درآمد، ثبات اقتصادی بهره‌برداران مراتع، ایجاد اشتغال و توسعه پایدار مستلزم مدیریت و بهره‌برداری چند منظوره از منابع موجود است. این تحقیق با هدف ارزیابی مزیت نسبی روش‌های متنوع بهره‌برداری جوامع محلی در مراتع ییلاقی هزارجریب بهشهر طی سال 99-1398 انجام شد.
 
مواد و روش‌ها
 پژوهش به لحاظ هدف، کاربردی و از نظر روش تحقیق در زمره تحقیقات توصیفی- پیمایشی قرار می‌گیرد. همچنین برحسب ماهیت داده‌ها از نوع تحقیقات کمی است. جامعه آماری تحقیق شامل تمامی بهره‌برداران محدوده عرفی مراتع ییلاقی بزنسام، تیرپرو، هشت‌پدر، میانبند، حاجی‌کرد، سفیدخانی، سیاه‌خانی، زرشکی، شاه‌آرام و اراضی کلیا بوده است. ابزار پژوهش پرسش‌نامه‌ای محقق ساخته است که روایی آن صوری و توسط پنل متخصصان تأیید و پایایی آن بر اساس فرمول آلفای کرونباخ برای مؤلفههای مختلف بین 78/0 تا 86/0 محاسبه شد. با بهره‌گیری از روش سرشماری، به تعداد 85 عدد توزیع گردیده و پس از جمع‌آوری داده‌ها و تحلیل محتوای پرسش‌نامه‌ها از آزمون کولموگروف-اسمیرنوف، T-test و LSD در نرم‌افزار SPSS نسخه 24 برای پاسخگویی به فرضیات تحقیق استفاده شد. ازاین‌رو پرسش‌نامه‌ای در چند بخش تدوین شد. بخش اول مربوط به اطلاعات جمعیت‌شناختی و بخش دوم مربوط به هزینه و درآمد هریک از بهره‌برداران اصلی مرتع شامل دامداری، زنبورداری، زراعت، گیاهان دارویی و بهره‌برداری‌های تلفیقی (چندمعیشتی) بود. روایی محتوای پرسش‌نامه با استفاده از روش معتبرسازی صوری و با مراجعه به کارشناسان و متخصصان انجام شد. اولویت سودمندی فعالیت‌های تک معیشتی و سایر بهره‌برداری‌های چندمنظوره با استفاده از تحلیل نسبت درآمد به هزینه (B/C) مشخص گردید.
 
نتایج
 نتایج نشان داد که از بین فعالیت‌های تک‌معیشتی بیشترین و کمترین درآمد خالص سالیانه در فعالیت‌های دامداری و گیاهان دارویی به ترتیب 1/191 و 3/2 میلیون تومان به ازاء هرخانوار بهره‌بردار برآورد شد. بیشترین و کمترین سود خالص در فعالیت‌های چندمعیشتی نیز به ترتیب مربوط به فعالیت‌های زراعت-دامداری-گیاهان دارویی و زراعت-گیاهان دارویی به میزان 7/29 و 9/6 میلیون تومان به ازاء هرخانوار بهره‌بردار برآورد گردید. نسبت درآمد به هزینه تمامی فعالیت‌های معیشتی بیشتر از یک و دارای صرفه اقتصادی بوده است. در فعالیت‌های تک معیشتی، زنبورداری با نسبت 7/3 و چند معیشتی، زراعت-گیاهان دارویی با میزان 1/3، بیشترین میزان درآمدزایی را با توجه به سهم از منابع معیشتی نسبت به سایر بهره‌برداری‌ها دارد. نتایج نشان داد که تنوع معیشتی می‌تواند در ایجاد درآمد بیشتر بهره‌برداران مؤثر باشد. تجزیه‌وتحلیل سهم خالص درآمد سالیانه بهره‌برداری‌های تک معیشتی و چند معیشتی درصد از کل درآمد منابع معیشتی بهره‌برداران در منطقه نشان داد که در صورت استفاده بهینه و مدیریت بهتر دامداری بهمراه بهره‌برداری‌های فرعی زنبورداری، گیاهان دارویی و زراعت می‌تواند درآمد و اشتغال مناسبی در بین افراد منطقه ایجاد کند و از نظر آماری نیز فرض یکسان بودن درآمد بهره‌برداری‌های تک معیشتی و چندمعیشتی رد شده است.
 
نتیجه‌گیری
 زنبورداری و زراعت جزء بهره‌برداری‌های بالقوه مراتع مورد مطالعه هستند که با تلفیق آن با فعالیت دامداری می‌توان کاستی‌های دامداری را جبران کرد، تا هم از فشار وارده به مرتع توسط دام جلوگیری و هم به افزایش درآمد جوامع محلی کمک کرد. ازاین‌رو، با اجرای طرح‌های مرتع‌داری چند منظوره (تلفیقی) می‌توان به حفظ و احیای مراتع و نیز افزایش درآمد برای ذینفعان محلی کمک کرد. با توجه به آنکه سال‌هاست بهره‌برداری از مراتع منطقه مورد مطالعه تک‌منظوره و فقط برای تأمین علوفه دام است، استفاده چند منظوره با توجه به ظرفیت‌های هر مرتع می‌تواند فواید زیادی عاید بهره‌برداران نماید. همچنین بالا بودن نسبت فایده به هزینه زنبورداری می‌تواند راهبردی برای اشتغال بیشتر مردم منطقه بعد از دامداری شود، تا هم از فشار وارده به مرتع توسط دامداری جلوگیری شود و هم به افزایش درآمد جوامع محلی کمک کند.
 

کلیدواژه‌ها

• بهره‌برداری فرعی
• تحلیل هزینه-فایده
• دامداری سنتی
• تنوع معیشتی
• هزارجریب بهشهر

عنوان مقاله [English]

Cost-benefit analysis of various methods of exploitation of local communities in summer rangelands of Hezar-Jerib, Behshahr

نویسندگان [English]

• Shafagh Rastegar ¹
• Neda Riahi ²
• Mohammadreza Tatian ³
• Maedeh Ghorbanpour Delivand ⁴

¹ Assistant Professor, Depatment of Rangeland Management, Faculty of Natural Resources, Sari University of Agriculture and Natural Resources University, Sari, Iran

² MSc, Depatment of Rangeland Management, Faculty of Natural Resources, Sari University of Agriculture and Natural Resources University, Sari, Iran

³ Associate Professor, Depatment of Rangeland Management, Faculty of Natural Resources, Sari University of Agriculture and Natural Resources University, Sari, Iran

⁴ Ph.D. Depatment of Rangeland Management, Faculty of Natural Resources, Sari University of Agriculture and Natural Resources University, Sari, Iran

چکیده [English]

Background and objectives
Rangelands provides a wide range of products and services to local communities. In the discussion of rangeland management, it is necessary to note that the monoculture economy is fragile. As long as only attention is paid to rangeland forage for livestock feeding, the users' economy will be very shaky and fragile. Therefore, increasing income, economic stability of rangeland users, creating employment, and sustainable development require multipurpose management and utilization of existing resources. The present research evaluates the relative advantage of various exploitation methods of local communities in the summer rangelands of Hazarjarib Behshahr during 2018-2019.
 
Methodology
In terms of purpose, the research is applied, and regarding the research method, it is classified as descriptive-survey research. It is also a quantitative study, given the nature of the data. The statistical population included all users of the customary summer rangelands of Boznesam, Tirperu, Hashtpader, Mianband, Hajikord, Sefidkhani, Siahkhani, Zereshki, and Shaharam. The research tool is a researcher-made questionnaire whose face validity was confirmed by a panel of experts. Its reliability was calculated between 0.78 and 0.86 for different components based on Cronbach's Alpha formula. Using the census method, 85 people were distributed. After collecting the data and analyzing the questionnaires, Kolmogorov-Smirnov, T-test, and LSD were applied in SPSS software version 24 to answer the research hypotheses. Therefore, a questionnaire was developed in several sections. The first part was related to demographic information, and the second was related to the cost and income of each of the main rangeland users, including animal husbandry, beekeeping, agronomy, medicinal plants, and integrated (multi-purpose) operations. The validity of the questionnaire content was determined using the formal validation method and consulting experts. The priority of usefulness of single subsistence activities and other multi-purpose exploitations was determined using analysis of the income-cost ratio (B/C).
 
Results
The results showed that the highest and lowest annual net income from livestock and medicinal plant activities was estimated at 191.1 and 2.3 million Tomans per household (user), respectively. The highest and lowest net profits in multi-activity were estimated at 29.7 and 6.9 million Tomans per household (user), respectively, related to the activities of agronomy-livestock-medicinal plants and agronomy-medicinal plants. The ratio of B/C of all livelihood activities is more than one and economical. In single livelihood activities, beekeeping, with a ratio of 3.7, and multiple livelihoods, agronomy-medicinal plants, with a ratio of 3.1, have the highest income generated about the share of livelihood resources compared to other exploitations. The results showed that livelihood diversity could generate more income for users. The analysis of the annual net income share of mono-livelihood and multi-livelihood operations as a percentage of the total income of the livelihood resources of the operators in the region showed that in the case of optimal use and better management of animal husbandry along with the sub-operations of beekeeping, medicinal plants, and agronomy can provide good income and employment among people. Statistics have rejected the assumption that single-subsistence and multi-subsistence exploitations have the same income.
 
Conclusion
Beekeeping and agronomy are among the potential exploitations of the studied rangelands. These exploitations can be combined with livestock farming to compensate for livestock farming shortcomings, both to prevent livestock pressure on rangelands and to increase local communities' income. Therefore, by implementing combined rangeland projects, it is possible to maintain and restore rangelands and increase income for local beneficiaries. Because for many years, the use of rangelands in the study area has been single-purpose and only for providing animal fodder, multi-purpose use according to the capacities of each rangeland can bring many benefits to the users. Also, the high benefit-to-cost ratio of beekeeping can be a strategy for the employment of more people in the region after animal husbandry, to prevent pressure on the rangelands by animal husbandry, and to increase the income of local communities.

کلیدواژه‌ها [English]

• Sub-exploitation
• cost-benefit analysis
• traditional animal husbandry
• diversity of livelihoods
• Hezar-Jerib
• Behshahr