نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

• مهناز امینی ¹
• حسین بشری ²
• محمدتقی فیضی ³

¹ دانشجوی دکتری علوم مرتع، گروه مهندسی طبیعت، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه صنعتی اصفهان، اصفهان، ایران

² دانشیار، گروه مهندسی طبیعت، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه صنعتی اصفهان، اصفهان، ایران

³ کارشناس پژوهشی، مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی اصفهان، اصفهان، ایران

چکیده

سابقه و هدف
تنش‌های مختلف زیست‌محیطی و مدیریتی، اکوسیستم‌های تالابی ایران را به شدت تهدید می‌کنند. تالاب گاوخونی به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین و راهبردی‌ترین تالاب‌های فلات مرکزی ایران، با مشکلات مختلفی روبه‌رو است. با توجه به جایگاه اکولوژیک خاص و رویشگاه‌های متنوع گیاهی در اطراف این تالاب، بررسی پوشش گیاهی این منطقه بسیار حائز اهمیت است. بدون اطلاع از شرایط مختلف گیاهان، ازجمله تیره‌های غالب، پراکنش جغرافیایی، فرم زیستی و وضعیت حفاظتی، هرگونه فعالیت حفاظتی، مدیریتی یا مطالعات اکولوژیکی در این منطقه مقدور نیست.
مواد و روش‌ها
محدوده مورد مطالعه این پژوهش در انتهای حوزه زاینده‌رود واقع در استان اصفهان با وسعت 500 هزار هکتار و در محدوده ارتفاعی 1470 تا 2533 متر از سطح دریا قرار دارد. اقلیم منطقه بیابانی و خشک است و اراضی شور با خاک‌های سولونچاک، باتلاقی و ماسه‌ای در این منطقه مشاهده می‌شود. متوسط دمای سالانه تالاب گاوخونی 6/17 درجه سانتی‌گراد و متوسط بارش سالانه نیز 91 میلی‌متر است. براساس منحنی آمبروترمیک، این منطقه دارای دوره خشکی بسیار طولانی از فروردین تا آبان‌ماه است. برای شناسایی پوشش گیاهی منطقه، از روش پیمایش میدانی استفاده شد و نقشه‌های با مقیاس 1:25000 به‌کار برده شد. با توجه به نوع پوشش گیاهی، پیمایش میدانی و نمونه‌برداری در اوایل مهرماه تا آبان‌ماه 1400 انجام شد. نمونه‌های گیاهی جمع‌آوری‌شده پس از انتقال به هرباریوم دانشکده منابع طبیعی دانشگاه صنعتی اصفهان، پرس و خشک شدند و با مشاوره افراد مطلع و استناد به منابع معتبر علمی شناسایی گردیدند. در این پژوهش، علاوه بر تهیه لیست کاملی از گیاهان منطقه تالاب گاوخونی، نام علمی دقیق و جدید گونه‌ها، تیره‌ها و جنس‌های غالب منطقه نیز تفکیک و بررسی شد. فاکتورهای مختلفی ازجمله شکل زیستی، پراکنش جغرافیایی، گونه‌های دارویی، صنعتی یا تجاری و وضعیت حفاظتی گونه‌ها با استفاده از منابع معتبر بررسی شدند.
نتایج
نتایج این پژوهش نشان داد با وجود تنش‌های مختلف محیطی و مدیریتی، تعداد 100 گونه گیاهی متعلق به ۱۶ خانواده و ۶۵ جنس در منطقه شناسایی شد که ۲۷ گونه از آنها دارای خواص دارویی و صنعتی بود. نتایج حکایت از آن دارد که تیره‌های Amaranthaceae با ۳۱ گونه وAsteraceae  با ۱۴ گونه، در مجموع ۴۵ درصد از پوشش گیاهی منطقه را تشکیل می‌دهند. تیره‌های Poaceae و Fabaceae نیز به ترتیب با ۱۰ و ۹ گونه جزء تیره‌های مهم منطقه می‌باشند. بررسی نتایج شکل زیستی نشان داد که تروفیت‌ها با 40 درصد چیره‌ترین فرم زیستی هستند و پس از آن گونه‌های همی‌کریپتوفیت با 23 درصد بیشترین فراوانی را دارند. بررسی پراکنش جغرافیایی گیاهان نشان داد که ۷۱ درصد از گیاهان منطقه متعلق به ناحیه رویشی ایرانی- تورانی هستند. شرایط ادافیکی، توپوگرافی و تاحدودی اقلیمی متنوع در این منطقه سبب شده تا با وجود شرایط زیستی سخت، تنوع گونه‌ای مناسبی ایجاد شود. اعمال تدابیر مدیریتی ناصحیح در مورد حقابه تالاب، تغییرات اقلیمی و کاهش سطح سفره‌های آب زیرزمینی باعث تشدید تنش‌های محیطی و بروز پدیده خشکیدگی برخی گونه‌های گیاهی منطقه شده است. بررسی وضعیت حفاظتی گونه‌ها براساس معیارهای اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) نشان داد که یک گونه در وضعیت در حال انقراض و سه گونه در وضعیت آسیب‌پذیر قرار دارند. با ادامه شرایط نامساعد تحمیلی به اکوسیستم‌های منطقه (استمرار قطع حقابه تالاب)، بسیاری از گونه‌های موجود دچار مشکل جدی خواهند شد.
نتیجه‌گیری
فلور حاشیه تالاب گاوخونی به شدت به اقلیم و شرایط مدیریتی وابسته است. با وجود محدودیت‌های زیستی شدید، تنوع نسبتاً مطلوبی مشاهده شد. مدیریت نامناسب در حوزه آبخیز زاینده‌رود، به‌ویژه در ناحیه تالاب گاوخونی، باعث کاهش سطح آب‌های زیرزمینی و افزایش خشکی شده است. بسیاری از گیاهان منطقه با خشکیدگی، آفت‌زدگی، بوته‌کنی و چرای بیش از حد روبرو هستند که در صورت ادامه این شرایط و تأثیر تغییرات اقلیمی، تهدید جدی برای گیاهان منطقه خواهد بود.

کلیدواژه‌ها

• پراکنش جغرافیایی
• پوشش گیاهی
• تنوع زیستی
• گونه‌های در حال انقراض
• تالاب گاوخونی

عنوان مقاله [English]

Exploring flora, life forms, and geographic distribution of species at the margins of the Gavkhuni International Wetland

نویسندگان [English]

• Mahnaz Amini ¹
• Hosein Bashari ²
• Mohammad Taghi Feizi ³

¹ Ph.D. student of Pasture Science, Department of Nature Engineering, Faculty of Natural Resources, Isfahan University of Technology, Isfahan, Iran

² Associate Professor, Department of Natural Engineering, Faculty of Natural Resources, Isfahan University of Technology, Isfahan, Iran.

³ Research expert, Isfahan Agricultural and Natural Resources Research Center, Isfahan, Iran

چکیده [English]

Background and objectives
Various environmental and managerial stresses are severely threatening wetland ecosystems in Iran. The Gavkhouni Wetland, one of the largest and most strategically significant wetlands in the central plateau of Iran, faces numerous challenges. Given its unique ecological importance and the diverse plant habitats surrounding it, studying the vegetation in this area is crucial. Understanding the various conditions of the plants, including dominant families, geographical distribution, biological forms, and conservation status, is essential for any conservation, management, or ecological research activities in this region.
 
Methodology
The study area encompasses the upper reaches of the Zayandehrud River in Isfahan Province, covering 50,000 hectares with elevations ranging from 1,470 to 2,533 meters above sea level. This region has an arid climate characterized by saline soils, including solonchaks, marshy areas, and sandy soils. The average annual temperature at Gavkhuni Wetland is 17.6 degrees Celsius, with total annual precipitation measuring 91 millimeters. According to the Ambrothermic curve, the area experiences a prolonged dry period from April to November. Field surveys were conducted using 1:25,000 scale topographic maps from early October to November 2021. During these surveys, plant samples were collected, pressed, dried, and identified at the herbarium of the Natural Resources Department of Isfahan University of Technology, with consultation from experts and reliable scientific sources. This research resulted in a comprehensive list of plant species, detailing their scientific names, families, genera, life forms, geographical distribution, and conservation statuses.
 
Results
The study identified 100 plant species from 16 families and 65 genera in the region, with 27 species possessing medicinal and industrial properties. The Amaranthaceae family, with 31 species, and the Asteraceae family, with 14 species, collectively constitute 45% of the vegetation cover. Other prominent families include Poaceae with 10 species and Fabaceae with 9 species. In terms of life forms, therophytes dominate at 40%, followed by hemicryptophytes at 23%. Geographically, 71% of the identified species belong to the Irano-Turanian floristic region. Despite the ecological challenges faced by the area, its diverse topography and edaphic factors have fostered significant species diversity.
 
Conclusion
Gavkhuni Wetland's flora is highly sensitive to climate and management practices. Despite facing severe biological constraints, the region exhibits relatively robust plant diversity. Inadequate management of the Zayandehrud watershed, particularly in Gavkhuni Wetland, has resulted in declining groundwater levels and increased aridity, threatening many plant species with drying, pest infestations, shrub encroachment, and overgrazing. Continued adverse conditions, exacerbated by climate change, pose a significant threat to the region's flora.

کلیدواژه‌ها [English]

• Vegetation cover
• biodiversity
• endangered species
• halophytic species
• desert